یادداشت دکتر زهره اخوان مقدم با عنوان« جایگاه عقل در سیره حضرت زینب سلام الله علیها»: 

انسان‌ها ممکن است از یکدیگر تعریف و تمجید و ستایش کنند ولی لزوما از کذب، خالی نیست. در طول تاریخ چه بسا مدح و ستایش دروغین از پادشاهان ظالم و خونخوار شده و چه بسیار تمجیدهای اغراق‌آمیز دیده‌ایم که به منظور دستیابی به پول و جایزه مطرح می‌شود. اما اگر یک فرد «معصوم» که از هر گونه رجس و پلیدی پاک شده، تمجید و توصیفی انجام دهد، قطعا دروغ یا اغراق در آن مدح، راه پیدا نمی‌کند. با این مقدمه، به این سخن معصوم توجه کنید. امام سجاد علیه السلام خطاب به عمه بزرگوارشان حضرت زینب می‌فرمایند: «اَنْتِ بِحَمدِ اللّهِ عالِمَةٌ غَیرَ مُعَلَّمَة وَ فَهِمَةٌ غَیرَ مُفَهَّمَة» یعنی شما بانویی هستی که بدون معلم، عالم و بدون استاد، دانا و فهیم هستی. این سخن معصوم دلالت روشن دارد که حضرت زینب سلام الله علیها زنی عاقل و فهمیده بودند و نیز به سبب آنکه «تالی تِلوِ معصومان» هستند، علم موهبتی دارند و نیازی به مکتب رفتن و استاد دیدن نداشتند.

یکی از صفاتی که این بانوی بزرگوار بدان منسوب است صفت «عقیله بنی‌هاشم» می‌باشد.

 ریشه «ع ق ل» به معنای بستن و مانع شدن است و در اصطلاح، یک نیروی موهبتی از جانب پروردگار به انسان است که به کمک آن، بتواند خیر و شرّ را بشناسد، و خوب و بد را متمایز کند. . اگر صفت عقل، وجه تمایز انسان و حیوان شده، بدین معناست که عقل انسان، مانع او از انجام هر گونه عملی در هر مکان و زمانی می‌شود؛ ولی حیوان که این موهبت الهی به او داده نشده، ممکن است هر جایی بخوابد یا در هر مکانی قضای حاجت کند، یا ... زیرا نیروی تمیز کار درست از غلط را ندارد.

از این ریشه، صفت عاقل بر وزن فاعل ساخته می‌شود که ناظر بر عمل مدبرانه است، ولی دوام و ثبوت را نشان نمی‌دهد. اگر کسی یک کار عاقلانه هم انجام دهد او را عاقل می‌توان نامید. اما صفت مشبّهه از ریشه «ع ق ل» واژه «عقیل» است و این ساختار وصفی، دلالت بر ثبوت و پایداری آن وصف در وجود صاحبش دارد. خانم حضرت زینب آنقدر عاقلانه رفتار می‌فرمود که صفت «عقیله» گاه بجای نام ایشان به کار می‌رفت مثلا ابن عباس بارها می‌گوید: قالت عقیلتُنا ... یعنی عقیله خاندان ما چنین فرمود.

برای آگاهی از سیره و زندگانیِ «عقل‌محور» حضرت زینب بهترین کتاب شاید نوشته «علامه قزوینی» باشد با عنوان «زینب من المهد الی اللحد». نویسنده به نیکویی نمونه‌های متعددی را از رفتار عاقلانه حضرت زینب نقل کرده، و ایشان را زنده‌کننده اسلام می‌شمارد. میلاد حضرت زینب سلام الله علیها مبارک باد.

دکتر زهره اخوان مقدم ۱۴۰۴/۰۸/۰۵

عضو هیات علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم