دکتر رضا امانی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم یادداشتی با عنوان معنویت و بحران های زندگی در اختیار روزنامه اعتماد قرار داد؛ در این یادداشت به این پرسش اساسی پاسخ داده شده است که معنویت چگونه می‌تواند به انسان در مواجهه و عبور از بحران‌های زندگی کمک کند.

در ادامه متن کامل این یادداشت را بخوانید:

چالش‌ها و مسائل، دغدغه‌ها و مشکلات، گرفتاری‌ها و معضلات، و بالأخره توفان‌ها و بحران‌های زندگی... اگر برگردیم و به تجربه زیسته خود، اطرافیان و به طور کل اگر به تجربیات زندگی هر انسانی نظر کنیم، خواهیم دید از زمانی‌که آدمی خود را می‌شناسند و زندگی وجه جدی خود را به او نشان می‌دهد، تقریبا هیچ زمانی نبوده و نیست که ما کاملا آسوده و فارغ از مسائل، دغدغه‌ها، گرفتاری‌ها، مشکلات، معضلات و گاهی بحران‌ها روزگار گذرانده باشیم. همانگونه که خداوند در قرآن کریم فرموده «ما انسان را در رنج و مشقت آفریدیم» (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی کَبَدٍ ؛ سوره بلد، آیه ۴) و طبق فرمایش حضرت علی(ع) «دنیا و زندگی دنیوی با بلا، رنج و مصیبت عجین و درهم آمیخته شده است» (دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ ؛ نهج البلاغه، خطبه ۲۲۶). اما موضوعی که در این میان مهم‌تر می‌نماید نوع نگاه و نحوه مواجهه افراد با مسائل، مشکلات و بحران‌های زندگی است. همانگونه که افراد با مسائل و معضلات گوناگونی در زندگی روبرو می‌شوند نوع نگاه و رویکرد افراد نیز با مشکلات و بحران‌های زندگی متفاوت است. انسان‌ها بر اساس درک و تعریفی که از جهان و رخدادهای زندگی دارند شیوه خاصی را در مواجهه با مشکلات و بحران‌های زندگی برمی‌گزینند و رفتار خود را شکل می‌دهند. در این نوشتار سعی داریم به یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین عوامل و عناصر تأثیرگذار در جهان‌بینی انسان‌ها یعنی موضوع «معنویت» و نقش آن در مواجهه و گذر از بحران‌های زندگی بپردازیم. موضوعی به غایت مهم و تعیین‌کننده در نوع نگاه و کنش ما به هنگام رویارویی با مصائب و بحران‌های زندگی.

جهت تبیین این موضوع لازم است ابتدا اشاره‌ای داشته باشیم به مفهوم معنویت تا در ادامه بتوانیم به خوبی اهمیت و نقش معنویت را در گذر از گردنه‌های صعب‌العبور زندگی تبیین نماییم. معنویت در مفهوم اساسی و بنیادین خود به معنای «باور به معناداری جهان هستی و یافتن معنا برای رخدادهای زندگی» است. در رویکرد معنوی به زندگی، فرد تلاش می‌کند تا از ظاهر حوادث و جریانات زندگی و جهان پیرامون خود گذر کند و به عمق آنها راه یابد. فرد معنوی هرگز در سطح پدیده‌ها متوقف نمی‌شود و باور دارد که تمام اتفاقات و شرایطی که در زندگی روی می‌دهد و آدمی آنها را تجربه می‌کند بر اساس حکمت و هدفی عالی رخ می‌دهند و نه تنها برای بیداری، رشد و تعالی انسان سودمند و بلکه به نوعی ضرورت نیز دارند.

معنویت نوعی جهان‌بینی، روش و سبک زندگی است که در آن فرد به وجود نیرویی برتر در طبیعت و هستی ایمان دارد و آن نیروی برتر را مبدأ آفرینش، ناظر و ناظم جهان هستی و منبع خیر و خوبی می‌داند. در این نوع نگاه، جهان هستی در نهایت دقت، هدفمندی و عدالت مدیریت و راهبری می‌شود. در این نظام فوق‌العاده هوشمند هیچ اتفاقی اتفاقی اتفاق نمی‌افتد. بلکه هر حادثه‌ای به هر میزان خرد یا کلان علت و سببی دارد و در طرح کلی آفرینش، هدفی متعالی را که بیداری و رشد انسان و بازگشت او به حقیقت وجودی خود و هستی است، دنبال می‌کند.

بر این اساس، رخدادهای زندگی یک صورت ظاهری و شکل بیرونی دارند و یک باطن و حقیقت درونی. انسان معنوی سعی می‌کند از سطح ظاهری و بیرونی اتفاقات عبور کرده و به حقیقت و باطن آنها پی ببرد. معنویت به ما می‌آموزد که ما در جهانی به ظاهر مادی اما در باطن معنوی زیست می‌کنیم. معنویت به ما می‌آموزد تمام چالش‌ها، دغدغه‌ها، مسائل، مشکلات و بحران‌های زندگی هرچند ظاهری ناخوشایند و نازیبا دارند و غالب افراد از آنها به «شرّ» تعبیر می‌کنند، اما در حقیقت برای رشد و پیشرفت انسان ضرورت و مأموریت دارند. اگر نیک بنگریم درخواهیم یافت تمام پیشرفت‌های مادی و رشدهای معنوی انسان در طول تاریخ بشریت به دنبال برخورد با مسائل، سختی‌ها، مشکلات، رنجها و بحران‌ها بوده است. از این رو در رویکرد معنوی به هستی، تمام رخدادها هرچند تلخ و ناگوار می‌توانند موهبتی باشند برای بیداری، حرکت، تغییر و رشد انسان. بنابراین معنویت و رویکرد معنوی به رخدادها، شرایط و حوادث زندگی یعنی قائل شدن و یافتن معنایی فراتر از ظاهر اتفاقات که در نهایت رشد و تعالی انسان را دنبال می‌کند.

اما معنویت چه نقشی می‌تواند در مواجهه و گذر از بحران‌های زندگی داشته باشد؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است به موضوع مهمی در مواجهه افراد با بحران‌های زندگی اشاره داشته باشیم و آن اینکه بحران‌های زندگی معمولا منجر به تحریف تصور و تصویر افراد از خود و زندگی می‌شود. به هنگام بحران‌های زندگی (مانند شکست و جدایی در روابط عاطفی، مرگ و فقدان عزیزان، شکست‌های مالی و از دست دادن اموال و دارایی‌ها، ابتلا به بیماری‌های سخت، حوادث طبیعی مانند زازله، تصادفات سخت، خیانت در روابط و...) معمولا افراد دچار ادراک های تحریف شده از خود و دنیای اطرافشان می‌شوند. این تحریفها و خطاهای ادراکی می‌توانند به شکل‌های مختلف ظاهر شوند: 

• تحریف نسبت به خود؛ مانند اینکه «من موجود بی‌ارزشی هستم»، «هیچ کاری از دستم برنمی‌آید »، «دیگر آینده‌ای ندارم» و... 

• تحریف نسبت به زندگی و دنیا؛ مانند اینکه «دنیا جای بی‌رحم و ناامنی است»، «هیچ چیز دیگر مثل گذشته معنا و مفهوم ندارد»، «همه چیز پوچ و بی‌ارزش است» و...

این برداشت‌ها اغلب ناشی از هیجانات شدید مانند اضطراب، غم و خشم هستند و لزوما واقعیت عینی و خارجی را منعکس نمی‌کنند. به عبارت دیگر فرد بر اثر فشار ناشی از بحران، خود و زندگی را از دریچه‌ی منفی و محدودکننده می‌بیند. در چنین شرایطی معنویت (به معنای باور به معناداری رنجها و سختی‌های زندگی و تجربه‌ی ارتباط و اتصال به منبعی برتر از خود) به چند شکل از اینگونه تحریفها و خطاهای ادراکی ذهن جلوگیری می‌کند: ۱. ایجاد معنا و هدف؛ وقتی فرد زندگی را در چارچوبی وسیعتر از رنجهای زندگی می‌بیند، بحران‌ها و حتی زندگی این جهان را پایان راه تلقی نمی‌کند. این نگاه از شکل‌گیری برداشت‌های «پوچ گرایانه» جلوگیری می‌کند. ۲. ایجاد امید و اعتماد؛ معنویت منبع امید است. باور به اینکه «هیچ بحرانی بی‌حکمت نیست» یا «مسیر زندگی می‌تواند دوباره شکوفا شود» می‌تواند مانع از شکل‌گیری تصویر منفی پایدار از خود و زندگی و در نهایت گرفتار شدن در ناامیدی مطلق شود. ۳. تقویت هویت پایدار؛ فرد معنوی ارزش خود را تنها به موفقیت‌ها و دستاوردهای دنیوی گره نمی‌زند و این باعث می‌شود که بحران‌ها کمتر به احساس بی‌ارزشی، تحقیر یا انکار خود بینجامد. ۴. تقویت تاب‌آوری روانی؛ معنویت به فرد توان تحمل و پذیرش رنج را می‌دهد و او را در برابر فروپاشی روانی مقاوم‌تر می‌کند.همچنین معنویت می‌تواند از طریق «بازتعریف رنج»، «بازیابی عزت‌نفس »، «بازگشت به معنا» و «ایجاد آرامش درونی» در اصلاح و ترمیم ادراک های تحریف شده افراد به هنگام بحران‌ها به بحران زدگان کمک کند. بطوریکه فرد، بحران و رنجهای ناشی از آن را بخشی از امتحان الهی و طرح رشد خود ببیند و نه به عنوان شکست مطلق و بن‌بست در زندگی. همچنین یادآوری ارزش وجودی انسان در ارتباط با خدا یا در خدمت به دیگران، می‌تواند تصویر تحقیر شده فرد از خود را اصلاح و بازسازی کند. از سوی دیگر معنویت قادر است با ارائه روایت‌های معنابخش، احساس پوچی و بی‌هدفی را از فرد دور کند. تجربه‌های معنوی مانند دعا و نیایش نیز می‌تواند ذهن فرد را آرام کند و دیدگاه روشن‌تری نسبت به واقعیت در برابر دیدگان فرد بحران دیده قرار دهد. بنابراین در مواجهه با بحران، اگر فرد تصویر خود و زندگی را تحریف شده و منفی ببیند (مثلا «من بی‌ارزشم» یا «دنیا و زندگی پوچ است»)، در مرحله رنج متوقف می‌شود و فرصت رشد را از دست می‌دهد. اما اگر با کمک معنویت بتواند از شکل‌گیری این تحریفها در ذهن خود جلوگیری کند یا آنها را اصلاح نماید، بحران به بستری برای رشد وی بدل می‌شود. به این پدیده «رشد پس از سانحه» گفته می‌شود. در رشد پس از سانحه فرد پس از تجربه‌ی بحران یا آسیب شدید، نه تنها دچار فروپاشی نمی‌شود بلکه به سطحی بالاتر از رشد روانی، معنوی و وجودی می‌رسد. ابعاد این رشد معمولا شامل: حس سپاسگزاری و قدردانی بیشتر از زندگی، روابط انسانی عمیق تر، شجاعت و توانایی‌های تازه، پیدا کردن معنا و هدفی بالاتر در زندگی و رشد معنوی و جهان‌بینی وسیع تر می‌شود.از این رو معنویت می‌تواند در فعال‌سازی «رشد پس از سانحه» نقش بسیار مؤثری داشته باشد. معنویت کمک می‌کند فرد داستان زندگی‌اش را به گونه‌ای بازتعریف کند که حتی رنج و بحران هم معنایی مثبت و نقشی سازنده در مسیر رشد او داشته باشد. معنویت نیروی روانی لازم برای حرکت پس از بحران را فراهم می‌آورد و با ایجاد امید به آینده در فرد، مانع از باقی ماندن او در یأس و ناامیدی می‌شود. در رویکرد معنوی به بحران‌ها فرد با پیوند با خدا، هستی یا منبعی فراتر از خود، احساس می‌کند تنها نیست و همین تجربه زمینه‌ی آرامش و رشد فرد می‌شود. ضمن آنکه بحران می‌تواند باعث شود فرد در پرتو معنویت به ارزش‌هایی مانند صبر و استقامت، توکل و تسلیم، بخشش و گذشت، ایثار و فداکاری، خدمت و مهرورزی به دیگران دست یابد.

در پایان این بحث و در یک جمع‌بندی کوتاه می‌توان گفت: تجربه بحران بدون معنویت یعنی متحمل شدن رنج بیهوده و توقف رشد و تعالی و بحران با معنویت یعنی تجربه رنج سازنده و فرصت رشد و تعالی.

وی خاطرنشان کرد: قرار است برای تبیین بیشتر این موضوع وبیناری با عنوان "نقش معنویت در گذر از بحران‌های زندگی" از سوی دکتر امانی در تاریخ ۲۱ مهرماه برگزار گردد. جهت کسب اطلاعات بیشتر و ثبت نام در وبینار از طریق لینک زیر به کانال گروه آموزشی دکتر امانی در ایتا مراجعه نمایید:  http://eitaa.com/drrezaamani

 رضا امانی عضو هیات علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم