اولین نشست از نشست های بررسی ترجمه های قرآنی اساتید مشهد مقدس تحت عنوان "ترجمان وحی" با همکاری مشترک مرکز فعالیت های قرآنی جهاد دانشگاهی مشهد و دانشکده علوم قرآنی مشهد با موضوع ترجمه تفسیری و پیام رسان استاد علی ملکی در محل دانشکده مشهد برگزار شد.

این نشست با حضور حجت الاسلام علی ملکی، مترجم قرآن و دکتر محسن رجبی و دکتر مجتبی نوروزی،از اعضای هیات علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد به ترتیب به عنوان ناقد و دبیر نشست و با حضور جمعی از اساتید، دانشجویان و کارکنان منعقد گردید. 

حجت‌الاسلام و المسلمین علی ملکی، مترجم قرآن، در این نشست، در خصوص کتاب ترجمه قرآن کریم خود، اظهار کرد: ترجمه این کتاب ۱۴ ویژگی اصلی و ده‌ها ویژگی فرعی دارد. اگر بخواهیم همه این ویژگی‌ها را در یک جمله بازگو کنیم، می‌توان گفت مخاطب با خواندن این ترجمه می‌تواند به خوبی با قرآن مجید ارتباط بگیرد و هیچ گنگ و سختی در این ترجمه به کار گرفته نشده است و کاملاً سعی بر راحت فهمیدن این ترجمه شده است.

وی ادامه داد: همچنین در این ترجمه ساختارهای جملات فارسی ساختارهای سالمی هستند و بر روی آن ویرایش صوری‌زبانی نیز صورت گرفته است، ضمن اینکه این ترجمه برای جوان و نوجوانان نوشته شده است، اما بزرگسالان نیز از آن استقبال کردند.

ملکی افزود: متأسفانه در دنیا افراد کمی می‌توانند با قرآن مجید ارتباط برقرار کنند و دلیلش دور بودن زبان آنان از زبان عربی قرآن است و به همین دلیل در این‌گونه کشورها فقط ترجمه آیات قرآن کریم به چاپ می‌رسد اما خوشبختانه با این وجود هم‌اکنون این ترجمه به بیش از ۲۰ زبان انگلیسی، فرانسه، اسپانیایی و... درحال ترجمه شدن است که برخی از آنان نیز تاکنون به پایان رسیده‌اند.

وی تصریح کرد: با توجه به فرمایشات رهبری، مردم اروپا بهتر است ترجمه قرآن کریم را از منبع و سرچشمه آن که جمهوری اسلامی ایران است تهیه کنند چراکه جمهوری اسلامی ایران بین ۸۰ تا ۱۰۰ رایزن فرهنگی و سفارت‌خانه در دنیا دارد اما به اندازه انگشتان یک دست هم در این ۴۵ سال ترجمه قرآن انجام نشده است و این مایه تاسف است در حالی که کشور عربستان بسیار بیشتر از ما روی این مسئله کار و تمرکز کردند.

هشت گام برای ترجمه درست واژگان قرآن

در ادامه محسن رجبی قدسی، عضو هیات علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد و ناقد این ترجمه، به این اصل مهم اشاره کرد که مطابق تعلیم پیامبر اکرم(ص): «انّ لکلّ شی‏ءٍ سناماً [وانّ سنام القرآن البقرة] ... و انّ لکلّ شی‏ءٍ باباً و باب القرآن المفصّل» (شیبانی، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، 1/ 23) آموزش و تفسیر و فهم قرآن باید از سورۀ ناس آغاز و به بقره ختم شود، از این رو ترجمه «قل» به «حرفت در زندگی این باشد» بسیار جالب است. زیرا  نوجوان هنگامی که بخواهد با قرآن آشنا شود و باورها و اعتقادات خود را براساس قرآن بسازد، باید مضامین سوره‏های حزب مفصّل (از ناس تا قاف) را حرف زندگی خویش قرار دهد. اما متأسفانه امروز بیشتر مؤسسات قرآنی آن را رعایت نمی‌کنند و قرآن را از سوره نبأ شروع می‌کنند و سپس وارد بقره می شوند که بسیار آسیب زاست.

وی در خصوص ترجمه «تبّت یدا ابی لهب» به اینکه «تمامی تلاش‌های ابولهب بی‌نتیجه ‌ماند» را درست دانست چنان که «و ما کید فرعون الا فی تباب» (مؤمن 37) آن را تأیید می کند.

رجبی قدسی ادامه داد: نکته مثبت سوم ترجمه آیه یا أیّها الّذین آمنوا آمنوا است که برخی به ترجمه آن به مسلمانان نقد داشتند اما بنا بر حدیث امام صادق(ع) ترجمه آن به مسلمانان درست است .

برای موفقیت ترجمه دست کم ده گام را باید درست برداریم: ابتدا باید در ساخت واژگان دقت کنیم؛ مثلاً دین را در سورۀ ماعون، یوم الدین ترجمه نکنیم؛ مغاضباً در آیۀ «و ذا النون اذ ذهب مغاضباً» (انبیاء، 87) را غاضباً و غضباً معنا نکنیم، هم یونس(ع) و هم قوم یونس هر دو از یکدیگر غضبناک بودند. دومین گام در ترجمه تتبع کافی برای احصای همه معانی واژه در منابع لغوی است و به یک منبع اکتفا نشود. مثلاً کبد در « لقد خلقنا الانسان فی کبد» ‎﴿بلد ٤﴾ دو معنا دارد: رنج و سختی؛ و استواری و اعتدال.

استاد دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد گفت: نکته سوم که در این خصوص باید رعایت شود تأثیر نپذیرفتن از گزارش‌های نادرست کتاب مقدس و خبرهای قصّاص است، متأسّفانه ذیل همۀ قصص قرآن شاهد تأثیرپذیری از گزارش های نادرست عهد عتیق هستیم، به عنوان مثال در کتاب یونس عهد عتیق آمده است: «یونس به یافا فرود آمده کشتی ای یافت که عازم ترشیش بود. پس کرایه اش را داده، سوار شد و خداوند باد شدیدی بر دریا وزانید که تلاطم عظیمی در دریا پدید آمد چنانکه نزدیک بود که کشتی شکسته شود. و ملاّحان ترسان شده، هرکدام نزد خدای خود استغاثه نمودند و اسباب را که در کشتی بود به دریا ریختند تا آن را برای خود سبک سازند. اما یونس در اندرون کشتی فرود شده، دراز شد و خواب سنگینی او را درربود. و ناخدای کشتی نزد او آمد، وی را گفت: ای که خفته ای، تو را چه شده است؟ برخیز و خدای خود را بخوان؛ شاید که خدا ما را به خاطر آورد تا هلاک نشویم؟ و به یکدیگر گفتند: بیایید قرعه بیندازیم تا بدانیم که این بلا به سبب چه کس بر ما وارد شده است؟ پس چون قرعه انداختند، قرعه به نام یونس درآمد ... پس آن مردمان سخت ترسان شدند و او را گفتند: چه کرده ای؟ زیرا که ایشان می دانستند که از حضور خداوند فرار کرده است چونکه ایشان را اطلاّع داده بود. و او را گفتند: با تو چه کنیم تا دریا برای ما ساکن شود؟ ... گفت: مرا برداشته به دریا بیندازید و دریا برای شما ساکن خواهد شد، زیرا می دانم این تلاطم عظیم به سبب من بر شما وارد آمده است» . از این رو، به اشتباه «فساهم من المدحضین» (صافّات، 141) به قرعه زدن معنا شده در حالی که این کلمه دلالت بر سهم خواهی یونس ع برای ورود به کشتی دارد، ولی چون کشتی پر از جمعیت بود (مشحون)، فشار جمعیت سبب شد یونس ع بلغزد و به دریا بیفتد: «و إنّ یونس لمن الْمرسلین .‏ إذ أبق إلى الْفلک الْمشحون . فساهم فکان من الْمدحضین. فالْتقمه الْحوت و هو ملیمٌ» ‎(صافّات، 139-142).

معاون دانشکده علوم قرآنی مشهد در بیان نکته چهارم گفت: از معنای ارتکازی بیرون از قرآن نباید تأثیر پذیرفت. برای نمونه در کتاب «مروری بر مبانی، روش و قواعد تفسیری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در تفسیر سورۀ توبه» سه واژۀ زکات، جهاد و صاغرون به خوبی معنا شده‏اند. علّامۀ طباطبائی نیز ذیل آیه 37 نور:  «رجالٌ لا تلهیهمْ تجارةٌ  ولا بیْعٌ عن ذکْر اللّه وإقام الصّلاة  وإیتاء الزّکاة ‎» آورده اند: اقامه نماز وظایف عبودیت بنده را براى خداى سبحان ممثّل مى‏کند، و ایتاء زکات وظایف او را نسبت به خلق ممثّل مى‏سازد. و مراد از ایتاء زکات، انجام همه اعمال صالح است که خداى تعالى بندگان را بدانها مأمور کرده که در زندگى دنیایشان انجام دهند.

وی در خصوص گام پنجم اظهار کرد: توجه به همه کاربردهای واژه در قرآن است و شیوه کشف اصلاحات قرآنی مراجعه به آیاتی است که واژه مورد نظر را در بردارند و توجه به شواهد، قرائن و نیز سیاق آیات است. به طور مثال از ریشه «ص ر م» که به معنای جدا کردن، چیدن، قطع کردن، محکم کردن، احکام بخشیدن و تصمیم نافذ و جدّی است، فقط سه واژه «لیصرمنّها»، «کالصریم» و «صارمین» در قرآن به کار رفته است که هر سه در واحد موضوعی (رکوع) نخست سوره قلم (آیات 1 تا 33) است:

إنّا بلوناهم کما بلونا أصحاب الجنّه إذ أقسموا لیصرمنّها مصبحین (17)،

فطاف علیها طائفٌ من ربّک وهم نائمون . فأصبحت کالصّریم (20)،

فتنادوا مصبحین . أن اغدوا على حرثکم إن کنتم صارمین (22).

که مترجمان «لیصرمنّها» و «صارمین» را درست ترجمه می کنند ولی صریم را به اشتباه ، سوخته معنا کرده‏اند. در حالی که صریم همان معنای دو کلمه قبل و بعد از خود را دارد و به معنای «چیده شده» است. پس باغ اصحاب الجنّة نسوخت، بلکه چیده شد.

رجبی قدسی بیان کرد: گام ششم توجّه به سورۀ مجاور است. برای نمونه، در سنّت تفسیری به طور معمول، آیات «والسّابقون السّابقون. أولئک المقرّبون. فی جنّات النّعیم. ثلّةٌ من الأوّلین. وقلیلٌ من الآخرین» این‏گونه فهم شده است که شمار سابقان و مقرّبان در امت‌های پیشین نسبت به امت خاتم پیامبران بیشتر بوده‌‏اند. این پندار بر این اساس شکل گرفته است که «ثلّةٌ من الاوّلین» در تقابل «و قلیلٌ من الآخرین» قرار دارد. «ثلّه» در زبان عربی به معنای «قلیل» نیز به کار می‌‏رود؛ و در آموزه‌‏های قرآن و حدیث، کثیری از امت‏‌های پیشین فاسق بوده‏‌اند، از جمله در سوره حدید، مجاور سوره واقعه آمده است: «ولا یکونوا کالّذین أوتوا الْکتاب من قبل فطال علیْهم الْأمد فقست قلوبهم وکثیرٌ منهم فاسقون» (حدید، ۱۶)؛ «و لقدْ أرْسلْنا نوحاً و إبْراهیم و جعلْنا فی‏ ذرّیّتهما النّبوّة و الْکتاب فمنْهمْ مهْتدٍ و کثیرٌ منْهمْ فاسقون»‏ (حدید، ۲۶). بنابراین، «مقرّبان»، هم در پیشینیان و هم در پسینیان، «قلیل» بوده‏ و هستند.

استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن دربیان گام هفتم تصریح کرد باید از شهرت‏های بی پایه و اساس احتراز کرد. مثلاً ازلاق با بصر در آیۀ «وإن یکاد الّذین کفروا لیزْلقونک بأبْصارهمْ لمّا سمعوا الذّکْر ویقولون إنّه لمجْنونٌ ‎.‏ وما هو إلّا ذکْرٌ لّلْعالمین» ‎‏ (قلم، 51-52) به معنای چشم زخم نیست. ازلاق با بصر یعنی با خشم و غیظ و غضب به دیگری نگاه تیز کردن تا از اهداف و موقعیتی که دارد بلغزد و منصرف شود (أزلقه ببصره: إذا أحدّ النظر إلیه نظر متسخطٍ أو متغیّظ»؛ ابن درید، جمهرة اللغة، 2/822).

وی ادامه داد: شهید مطهری در آشنایی با قرآن (8/ 334) به این پدیدۀ زشت فرهنگی که ساختۀ تلمود یهودیان است اشاره  کرده و آورده است: «از شعارهایی که مردم انتخاب می‌کنند روحیه مردم را می‌شود شناخت. ما در قرآن آیه زیاد داریم، آیاتی که برای شعار قراردادن فوق‌العاده عالی است، جمله‌های زیادی داریم از پیغمبر و ائمه؛ ولی هیچ آیه‌ای به اندازه آیه‏ «و انْ یکاد الّذین کفروا» در میان مردم برای شعار رایج نشده است. در هر خانه‌ای که بروی می‌بینی یک «ان یکاد» آنجا زده‌اند، یعنی چشم تو کور که خانه و زندگی من را می‌بینی، این تابلو را اینجا نصب کرده‌ام برای اینکه چشم تو کور باشد. این امر یک حالت خودخواهی در مردم از یک طرف و یک حالت بدبینی به دیگران از طرف دیگر را نشان می‌دهد». جالب آنکه در منزل امام صادق(ع) آیة الکرسی ثبت بوده، آیه ای که بیانگر آن است همۀ اتفاقات عالم به اذن الهی انجام می گیرد : عنْه عنْ محمّد بْن إسْماعیل عنْ عبْد الرّحْمن بْن أبی هاشمٍ عنْ أبی خدیجة قال: رأیْت مکْتوباً فی بیْت أبی عبْد اللّه ع آیة الْکرْسیّ قدْ أدیرتْ بالْبیْت و رأیْت فی قبْلة مسْجده مکْتوباً آیة الْکرْسیّ (برقی، المحاسن، ‏2/ 609).

رجبی قدسی در خاتمه گام هشتم را مراجعه به متون دعایی و زیارات مأثور و معتبر دانست، برای نمونه می توان به «شدید القوی» در «و ما ینطق عن الهوى . ان هو الّا وحی یوحى . علّمه شدید القوى ... فاوحى الى عبده ما اوحى» ﴿نجم، 2-۱۰﴾  اشاره کرد که برخی آن را به اشتباه صفت جبرئیل گرفته‏اند؛ در حالی که هم سیاق و هم در ادعیه «شدید القوی» صفت خداوند بزرگ است و در شب قدر خدا بدون هیچ واسطه‏ای قرآن را به عبدش، محمد مصطفی وحی کرد.«فأغث یا غیاث المستغیثین، عبیدک المبتلى ...یا شدید القوى» (المزار الکبیر ابن مشهدی، ص573)