آداب روزه‌داری در قرآن کریم و سیره نبوی
برای رسیدن به مهمترین هدف روزه که تمرین بندگی خداوند بزرگ است، آدابی در قرآن کریم، سیره نبوی و ائمه طاهرین مانند استقبال از ماه رمضان با دعا، استغفار، تلاوت قرآن، ترک گناه و وانهادن اموری که مهم نیستند، سحری خوردن، تعجیل نکردن در افطار و... مطرح شده است.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، دکتر محسن رجبی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم در یادداشتی به مناسبت ماه مبارک رمضان بیان کرد:
سوره بقره با ۲۸۶ آیه به ۴۰ واحد موضوعی (رکوع) تقسیم شده است که رکوع ۲۳ آن از آیه ۱۸۳ تا ۱۸۸ به تشریع روزه و اهداف آن پرداخته است: یا أیّها الّذین آمنوا کتب علیْکم الصّیام کما کتب على الّذین منْ قبْلکمْ لعلّکمْ تتّقون ﴿١٨٣﴾ أیّامًا معْدوداتٍ فمنْ کان منْکمْ مریضًا أوْ على سفرٍ فعدّةٌ منْ أیّامٍ أخر وعلى الّذین یطیقونه فدْیةٌ طعام مسْکینٍ فمنْ تطوّع خیْرًا فهو خیْرٌ له وأنْ تصوموا خیْرٌ لکمْ إنْ کنْتمْ تعْلمون ﴿١٨٤﴾ شهْر رمضان الّذی أنْزل فیه الْقرْآن هدًى للنّاس وبیّناتٍ من الْهدى والْفرْقان فمنْ شهد منْکم الشّهْر فلْیصمْه ومنْ کان مریضًا أوْ على سفرٍ فعدّةٌ منْ أیّامٍ أخر یرید اللّه بکم الْیسْر ولا یرید بکم الْعسْر ولتکْملوا الْعدّة ولتکبّروا اللّه على ما هداکمْ ولعلّکمْ تشْکرون ﴿١٨٥﴾ وإذا سألک عبادی عنّی فإنّی قریبٌ أجیب دعْوة الدّاع إذا دعان فلْیسْتجیبوا لی ولْیؤْمنوا بی لعلّهمْ یرْشدون ﴿١٨٦﴾ أحلّ لکمْ لیْلة الصّیام الرّفث إلى نسائکمْ هنّ لباسٌ لکمْ وأنْتمْ لباسٌ لهنّ علم اللّه أنّکمْ کنْتمْ تخْتانون أنْفسکمْ فتاب علیْکمْ وعفا عنْکمْ فالآن باشروهنّ وابْتغوا ما کتب اللّه لکمْ وکلوا واشْربوا حتّى یتبیّن لکم الْخیْط الأبْیض من الْخیْط الأسْود من الْفجْر ثمّ أتمّوا الصّیام إلى اللّیْل ولا تباشروهنّ وأنْتمْ عاکفون فی الْمساجد تلْک حدود اللّه فلا تقْربوها کذلک یبیّن اللّه آیاته للنّاس لعلّهمْ یتّقون ﴿١٨٧﴾ ولا تأْکلوا أمْوالکمْ بیْنکمْ بالْباطل وتدْلوا بها إلى الْحکّام لتأْکلوا فریقًا منْ أمْوال النّاس بالإثْم وأنْتمْ تعْلمون ﴿١٨٨﴾
برای رسیدن به مهمترین هدف روزه که تمرین بندگی خداوند بزرگ است، آدابی در قرآن کریم، سیره نبوی و ائمه طاهرین به شرح زیر مطرح شده است:
۱. استقبال از ماه رمضان با دعا، استغفار، تلاوت قرآن، ترک گناه و وانهادن اموری که مهم نیستند
خطبه شعبانیه پیامبر اکرم و توصیه امام رضا(ع) به اباصلت هروی در آخرین جمعه ماه شعبان دو نمونه از اهمیت توجه به استقبال از ماه مبارک رمضان در سیره بزرگان دین است. امام رضا(ع) خطاب به اباصلت در روزهای پایانی ماه شعبان فرمودند: «و علیْک بالْإقْبال علی ما یعْنیک و ترْک ما لا یعْنیک و أکْثرْ من الدّعاء و الاسْتغْفار و تلاوة الْقرْآن و تبْ إلی اللّه منْ ذنوبک لیقْبل شهْر اللّه إلیْک و أنْت مخْلصٌ للّه عزّ و جلّ و لا تدعنّ أمانةً فی عنقک إلّا أدّیْتها و لا فی قلْبک حقْداً علی مؤْمنٍ إلّا نزعْته و لا ذنْباً أنْت مرْتکبه إلّا قلعْت عنْه و اتّق اللّه و توکّلْ علیْه»؛ به اموری که برای [سعادت و کمال] تو مهم هستند توجه و عنایت داشته باش و آنچه را که با [رشد و سلامت] تو ارتباطی ندارند و مهم نیستند، واگذار. فراوان دعا و استغفار کن و قرآن را بسیار تلاوت کن، برای مغفرت ذنوبت به خدا روی آور تا وقتی ماه خدا فرا میرسد بنده مخلص و پاک خدا باشی و هر حق و امانتی که بر گردن توست، ادا کن و کینه هر مؤمنی را که در دل داری از قلبت بیرون نما و گناهى را که مرتکب مىشدهاى، برای همیشه آن را از خودت محو کن و خدا را به یاد داشته باش و بر او توکل کن.
اگر به پیشواز ماه مبارک رمضان نرویم و آمادگیهای لازم را برای ورود به این ماه نداشته باشیم، به جای آنکه به مهمانی خدا برویم، ماه رمضان مانند مهمان ناخواندهای بر ما تحمیل خواهد شد و در بهترین وضعیت، انسان مسلمان با این ماه فقط مدارا می‌کند و به روزهگرفتن اکتفا می‌کند تا هر چه سریعتر ماه به انتها برسد و به جای روزه‌داری و تمرین بندگی خدا، منتظر هرچه زودتر به پایان رسیدن ماه رمضان است. این وضعیت خسارت و خسران بسیار بزرگی برای مسلمانان و جامعه اسلامی به بار میآورد، زیرا همانطور که ثواب و برکت هر رفتار و گفتار و نیّت خوب در ماه رمضان دست کم هفتاد برابر است، هر نوع کاستی و کم گذاشتن، غفلت و بیتوجهی و رفتار و گفتار نادرست در ماه رمضان خسارت بسیار مضاعفی در پی دارد. در تعالیم ائمه(ع) آمده است: «... و منْ تهاون فیه [رمضان و الصوم] فقدْ وجب السّخط منْه و اتّقوه حقّ تقاته فإنّ اللّه مع الّذین اتّقوْا و الّذین همْ محْسنون و باللّه التّوْفیق».
۲. سحری خوردن
بهتر است سحری را قبل از خواب انتخاب و جدا کنیم و در وقت سحر آن را تناول کنیم تا از برکت و فضل آن بهرهمند شویم و عملاً نیت روزه را از قبل انجام داده باشیم. سحری میتواند میوه، شربت، خرما، حلوا و مانند آن باشد. رسول خدا(ص) میفرمایند: «السحور برکةٌ؛ لا تدع امّتی السحور و لو علىٰ حشفةٍ»؛ امام صادق(ع) نیز فرمودهاند: «فی شهر رمضان فإنّ الفضل فی السحور و لو بشربةٍ من ماء.» پس از خوردن سحری اگر اشتها داشتیم و تا اذان صبح زمان مناسبی در اختیار بود، میتوان همان چیزی را که در وقت صبحانه هر روز تناول میکردیم، نیز بخوریم. امام رضا(ع) میفرمایند: «عوّد بدنک ما تعوّد [اعتاد]»؛ بدنت را به آنچه عادت دارد، عادت بده.
۳. تعجیل نکردن در افطار
«وکلوا واشْربوا حتّىٰ یتبیّن لکم الْخیْط الْأبْیض من الْخیْط الْأسْود من الْفجْر ۖ ثمّ أتمّوا الصّیام إلى اللّیْل ۚ ولا تباشروهنّ وأنْتمْ عاکفون فی الْمساجد ۗ تلْک حدود اللّه فلا تقْربوها ۗ ...» (بقره، ۱۸۷). «فلا تقربوها» بیانگر آن است که قبل از طلوع فجر صادق در سحر از خوردن و آشامیدن دست بکشیم و با اینکه بلافاصله با آغاز اذان مغرب جواز افطار را داریم، اما بهتر است برای خوردن یا آشامیدن عجله نکنیم و اذکار اذان را همراه با مؤذن آهسته یا در دلمان تکرار کنیم و آن لحظات را غنیمت شمرده به دعا و نیایش با خدا بپردازیم (فانّی قریبٌ اجیب دعوة الدّاع اذا دعان) و به این ترتیب بنا به فرمود امام صادق(ع)، ادب بندگی و وقار و متانت خودمان را در مهمانی خدا حفظ کنیم: «علیکم السکینة و الوقار و الخشوع و الخضوع». امام باقر(ع) به زراره فرمودند: «احلّ لک الإفطار إذا بدت ثلاثة أنجمٍ»؛ با آشکارشدن سه ستاره در آسمان افطار برای تو حلال است، زیرا ابتدای اذان مغرب هنوز شب محقق نشده و معمولاً فقط ستاره زهره نمایان است (دقت کنیم که قرآن میفرماید: «اتمّوا الصیام الی الیل»).
پس از خوردن افطاری ساده که نباید به تأخیر هم بیفتد بهتر است با مقداری فاصله، شامی را که معمولاً در بقیه ایام سال میخوردیم تناول کنیم.
۴. نخوابیدن در ما بین الطلوعین
پیامبر اکرم و ائمه هدی از خوابیدن در فاصله میان طلوع فجر صادق تا طلوع خورشید به شدت منع و نهی کردهاند، زیرا به سلامت جسم و شادابی و نشاط روح و روان انسان آسیب میزند و موجب کسالت و تنبلی در طول روز خواهد شد. امام صادق(ع) میفرمایند: «نوْم الغداة مشئومةٌ تطرد الرّزق و تصفّر اللّوْن و تقبّحه و تغیّره و هو نوْم کلّ مشئومٍ إنّ اللّه تعالى یقسّم الأرزاق ما بیْن طلوع الفجر إلى طلوع الشّمس فإیّاکم و تلک النّوْمة»؛ خواب صبحگاه شوم است، روزى را دفع مى‌کند، رنگ را زرد و زشت و دگرگون مى‌کند و خواب انسان‌هاى شوم است. خداوند روزى‌ها را میان طلوع فجر تا طلوع خورشید تقسیم مى‌کند، پس از خوابیدن در این زمان پرهیز کنید. پیامبر اکرم(ص) نیز فرمودهاند: «أکثروا ذکر اللّه فی هاتیْن السّاعتیْن و تعوّذوا بالله عزّ و جلّ من شرّ إبلیس و جنوده و عوّذوا صغارکم فإنّهما ساعتا غفلةٍ»؛ در فاصله این دو زمان خدا را بسیار یاد کنید و از شر ابلیس و لشکریانش به خدا پناه ببرید. کودکانتان را [با ذکر خدا، دعا و تلاوت قرآن یا کمک به بیداری داوطلبانۀ آنها] در پناه خداوند قرار دهید که [اگر این گونه نباشد] آن لحظات همگی به غفلت خواهد گذشت [و آنان را از سعادت و سلامت و کمالشان غافل می‌کند]. بنابراین یک ماه تمرین نخوابیدن در ما بین الطلوعین، سبب میشود در طول یازده ماه دیگر سال نیز همواره سحرخیز باشیم و دستکم از دقایقی قبل از طلوع فجر صادق بیدار باشیم.
آموزههای فوق برگرفته از قرآن کریم و عمل به فرمان خداست:
- «إنّ الْمتّقین ... کانوا قلیلًا من الّیْل ما یهْجعون . وبالْأسْحار همْ یسْتغْفرون» ﴿ذاریات، ۱۵-١٩﴾؛
- «وسبّحْ بحمْد ربّک قبْل طلوع الشّمْس وقبْل الْغروب» ﴿قاف، ٣٩﴾؛
- «إنّما یؤْمن بآیاتنا الّذین ... تتجافىٰ جنوبهمْ عن الْمضاجع یدْعون ربّهمْ خوْفًا وطمعًا وممّا رزقْناهمْ ینفقون . فلا تعْلم نفْسٌ مّا أخْفی لهم مّن قرّة أعْینٍ جزاءً بما کانوا یعْملون» ﴿سجده،۱۵-١٧﴾.
- «واذْکر ربّک فی نفْسک تضرّعًا وخیفةً ودون الْجهْر من الْقوْل بالْغدوّ والْآصال ولا تکن مّن الْغافلین» (اعراف، ۲۰۵)؛
- «للّذین اتّقوْا عند ربّهمْ جنّاتٌ ... الصّابرین والصّادقین والْقانتین والْمنفقین والْمسْتغْفرین بالْأسْحار» ﴿آلعمران، ۱۶-١٧﴾؛
۵. پرهیز از پرخوری
یکی از عوامل اصلی کسالت و بدحالی روزهداران در ماه رمضان پرخوری و بدخوری در وقت افطار و سحر است. پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: «لیْس شىْءٌ أبْغض إلى اللّه من بطْنٍ ملآنٌ»؛ هیچ چیز نزد خدا منفورتر از معده پر نیست و برخی گمان میکنند چون وعده ناهار و عصرانه در طول ۳۰ روز ماه مبارک رمضان حذف شده است باید حتماً آن دو را در وقت سحر جبران کنند و از همین رو با اینکه بدن آنان میل و کششی واقعی به غذا ندارد، با اشتهایی کاذب - که نتیجه القائات شیطانی یا دلسوزیهای نادرست پدران یا مادران ناآگاه است - معده خود را از انواع خوراکیها و آشامیدنیهای مختلف پر میکنند.
برخی نیز می‌پندارند در وقت سحر باید حتماً غذایی را که به طور معمول در وعده ناهار می‌خوردند بخورند، از این رو به اشتباه در سحر غذاهایی سنگین و دیرهضم آماده میکنند و به این ترتیب در طول روز کسل، بداخلاق و دمق و بیرمق میشوند و همه این وضعیت نابسامان خود را به گردن خدا و روزه میاندازند و عملاً به خداوند افترا و دروغ میبندند. این دسته از مسلمانان هنوز بزرگی، علم و حکمت همه جانبه خداوند را باور ندارند و نمیدانند که خداوند روزه را با علم و آگاهی کامل به وضعیت انسان تشریع کرده است. به همین دلیل در سیاق آیه روزه آمده است: «فمن شهد منکم الشهر فلیصمه ... و لتکبّروا الله علیٰ ما هداکم و لعلّکم تشکرون» (بقره، ۱۸۵).
جالب آنکه در صدر اسلام دو وعده غذایی صبحانه و شام رایج بوده است و رزق بهشتیان نیز در دو وعده به آنان داده میشود: «و لهم رزقهم فیها بکرةً و عشیّا» (مریم، ۶۲). علامۀ شهید استاد مرتضی مطهری بر این باورند: «برنامه مسلمانی این نیست که الان در میان ما معمول است، چه از نظر غذایی و چه از نظر خواب و بیداری. از نظر غذایی من نمی‌دانم از چه زمانی این سه وعده غذا خوردن پیدا شده است! انسان وقتی مثلاً ساعت ۸ صبحانه بخورد قهراً ناهار خوردنش می‌افتد به ساعت ۲ بعد از ظهر، و وقتی ساعت ۲ بعد از ظهر یک ناهار سنگین خورده باشد نمی‌تواند ساعت ۸ شب شام بخورد، بلکه شام خوردنش می‌افتد به ساعت ۱۰. از نظر اسلامی انسان دو وعده غذا می‌خورد و در صدر اسلام هم اینطور بوده، یکی غداة و دیگر عشی. یک غذای حسابی صبح می‌خوردند (صبحانه) و یکی هم شب؛ سه وعده در کار نبوده».
۶. پرهیز از خواب زیاد و کسالت و تنبلی
بسیاری می‌پندارند که چون پیامبر اکرم(ص)، خواب روزه‌دار را عبادت دانستهاند پس هر چه بیشتر در ماه مبارک رمضان بخوابند بیشتر عبادت کردهاند!! غافل از آنکه در سخن پیامبر: «نومکم فیه عبادة» هیچ اشاره و دستوری به بسیار خوابیدن آنهم در طول روز ندارد، بلکه سخن آن حضرت ناظر به ارزش لحظات ماه مبارک رمضان است که حتی مقدار خواب لازم برای بدن، در ماه مبارک رمضان عبادت به شمار میآید.
رسول خدا(ص) و ائمه طاهرین از خوابیدن بیش از حد لازم نهی کردهاند، زیرا بنا به فرموده امام صادق(ع) خواب زیاد باعث از دست رفتن دین و دنیاست: «کثرة النّوم مذهبةٌ للدّین والدّنیا»؛ و خداوند بزرگ، زیاد خوابیدن و فراغت و بیکاری طولانی را دشمن میدارد: «إنّ الله عزّ وجلّ یبغض کثرة النوم و کثرة الفراغ»، البته طبیعی است که در طول روز، انسان دچار ضعف بدنی خواهد شد، از این رو توصیه شده است با اندکی دراز کشیدن و خوابی اندک، قوت و نیرویی تازه به دست آورید: «قیلوا فإنّ الله یطعم الصائم فی منامه و یسقیه؛ خدا به روزه‌دار در هنگام خواب اندکش غذا و آب مى‌خوراند.»
امام سجاد(ع) در دعای آغاز ماه مبارک رمضان از خداوند میخواهند که کسالت، تنبلی و سستی را از ایشان دور گرداند و کوشش و جدیت و نیرو و نشاط را به ایشان ارزانی دارد: «اللّهمّ أذهب عنّی فیه ... الکسل و السّأمة و الفترة ...اللّهمّ ارزقنی فیه الجدّ و الاجتهاد و القوّة و النّشاط.»
۷. حفظ زبان و چشم و دیگر اعضا و جوارح از گناه و معصیت
روزه‌داری فقط با نخوردن و نیاشامیدن محقق نمیشود، بلکه با تمرین بندگی خدا و درک ولایت خدا و خداباوری در همه لحظات زندگی (فانّی قریب)، تلاوت قرآن و پیروی از هدایت بیّنه آن (انزل فیه القرآن هدیً للناس)، اسوه قرار دادن پیامبر اکرم (سألک عبادی)، دوری گزیدن از ولایت غیر خدا (وتدلوا بها إلى الحکّام) و ترک همه محرمات و آنچه خداوند آن را ناپسند میدارد و به ضرر فرد و جامعه است حاصل میشود. روزه تمام و کامل سبب میشود انسان شخصیتی سالم، شکرگذار و آگاه داشته باشد و بتواند به انجام اعمال صالح دست یابد و رشد کند: «کتب علیکم الصیام: ... لعلکم تتقون ... لعلکم تشکرون ... لعلهم یرشدون ... لعلهم یتقون ...و انتم تعلمون» (بقره، ۱۸۳-۱۸۸).
با توجه به اینکه سیاق آیه روزه با «یا ایّها الذین آمنوا» آغاز میشود، این واحد موضوعی (سوره گونه روزه از آیه ۱۸۳ تا ۱۸۸ سوره بقره) با سورههای ممتحنه، حجرات و مائده که با «یا ایّها الذین آمنوا» میآغازند همگروه است، بنابراین میتوان گستره تبیین هدف از روزه را در این سه سوره و آیاتی که با «یا ایّها الذین آمنوا» شروع میشوند و آیاتی که در آنها ریشۀ «صوم» به‌کار رفته است پی گرفت و خوشبختانه در احادیث پیامبر اکرم و ائمه(ع) عملاً این روش مهم در شناخت و تفسیر آیات روزه تبیین شده است.
عن أبیعبدالله(ع) قال: «إنّ الصّیام لیْس من الطّعام و الشّراب وحْده [إنّما للصّوْم شرْطٌ یحْتاج أنْ یحْفظ حتّی یتمّ الصّوْم و هو صمْت الدّاخل أ ما تسْمع قول] مرْیم بنت عمران: «إنّی نذرْت للرّحْمٰن صوْماً» [مریم، ۲۶] أیْ صمْتاً فإذا صمْتمْ فاحْفظوا ألْسنتکمْ عن الکذب و غضّوا أبْصارکمْ و لا تنازعوا و لا تحاسدوا و لا تغْتابوا و لا تماروْا و لا تکْذبوا و لا تباشروا و لا تخالفوا و لا تغاضبوا و لا تسابّوا و لا تشاتموا و لا تفاتروا [تنابزوا] و لا تجادلوا و لا تتأذّوْا و لا تظْلموا و لا تسافهوا و لا تضاجروا و لا تغْفلوا عنْ ذکْر اللّه و عن الصّلاة و الْزموا الصّمْت و السّکوت و الْحلْم و الصّبْر و الصّدْق و مجانبة أهْل الشّرّ و اجْتنبوا قوْل الزّور و الْکذب و الْفرْی و الْخصومة و ظنّ السّوْء و الْغیبة و النّمیمة و کونوا مشْرفین على الْآخرة منْتظرین لأیّامکمْ منْتظرین لما وعدکم اللّه متزوّدین للقاء اللّه و علیْکم السّکینة و الْوقار و الْخشوع و الْخضوع ... قدْ طهّرْتم الْقلوب من الْعیوب و تقدّستْ سرائرکمْ من الْخبث و نظّفْت الْجسْم من الْقاذورات و تبرّأْت إلى اللّه منْ عداه و والیْت اللّه فی صوْمک بالصّمْت منْ جمیع الْجهات ممّا قدْ نهاک اللّه عنْه فی السّرّ و الْعلانیة و خشیت اللّه حقّ خشْیته فی سرّک و علانیتک و وهبْت نفْسک للّه فی أیّام صوْمک و فرّغْت قلْبک له و وهبْت نفْسک له فیما أمرک و دعاک إلیْه. إنّ أبی ع قال: سمع رسول اللّه امْرأةً تسابّ جاریةً لها و هی صائمةٌ فدعا رسول اللّه بطعامٍ فقال لها: کلی فقالتْ: أنا صائمةٌ یا رسول اللّه! فقال: کیْف تکونین صائمةً و قدْ سببْت جاریتک؟! إنّ الصّوْم لیْس من الطّعام و الشّراب و إنّما جعل اللّه ذلک حجاباً عنْ سواهما من الْفواحش من الْفعْل و الْقوْل یفطّر الصّائم؛ ما أقلّ الصّوّام و أکْثر الْجوّاع».
هنگامی‌که روزه می‌گیرید:
- زبان خود را از همه پلیدیها از جمله دروغ نگهدارید [همچنین از بازگو کردن هر چه میشنوید و میبینید]
- دیدگانتان را از دیدن آنچه نارواست، حفظ کنید و به نامحرمان خیره نگاه مکنید
- با یکدیگر نزاع نکنید
- نسبت به هم حسادت نورزید
- غیبت یکدیگر را نکنید
- بر یکدیگر خشم نگیرید
- سوگند دروغ نخورید
- از اختلاف با یکدیگر بپرهیزید
- یکدیگر را خشمگین نکنید و متنفر نباشید
- دشنام و ناسزا نگویید
- از یکدیگر دوری نکنید
- با هم مجادله نکنید
- بر یکدیگر ستم نورزید
- بی‌خردی نکنید
- از هم دلگیر نشوید
- به یکدیگر بدگمان مباشید
- از اشرار و دشمنان خدا تبری بجویید
- از یاد خدا و نماز غافل نشوید
- زبانتان را به راستی و سکوت بیارایید
- ظاهرتان را پاکیزه نگه دارید
- قلبتان را از همه پلیدیها تطهیر کنید
- به اخلاق نیک و زیبا، صبر و بردباری، آرامش و وقار، و خضوع و خشوع در مقابل خداوند آراسته باشید
- زاد و توشه لازم را برای لقاء الله آماده کنید
امام صادق(ع) در پایان میفرمایند: «فإذا فعلْت ذلک کلّه فأنْت صائمٌ للّه بحقیقة صوْمه»؛ هرگاه همه این موارد را انجام دادی پس به‌حقیقت برای خدا روزه‌دار بوده و هستی و خواهی بود و روزه‌داری تو را از غیر خداوند (شرک)، مبرا می‌کند و به سبب حفظ زبان (از دروغ و غیبت و فتنه‌انگیزی و. . .) به خدا نزدیک می‌کند [و تحت ولایت خدا قرار میدهد] و در نهان و آشکار تو را به خوف و خشیت پروردگار مفتخر می‌کند و نفست را به خدا میبخشد و قلبت را از هرچه غیر اوست فارغ می‌کند و نفست را برای آنچه خدا به تو امر کرده و به سوی آن فراخوانده مهیا می‌کند.
۸. نماز اول وقت یا افطار؟
- امام صادق(ع): «یسْتحبّ للصّائم إنْ قوی علىٰ ذلک أنْ یصلّی قبْل أنْ یفْطر»؛ برای روزه‌دار مستحب است که اگر توان دارد، پیش از آنکه افطار کند، نماز بخواند.
- از امام صادق(ع) درباره افطار سؤال شد که قبل از نماز باشد یا بعد از آن؟ امام فرمودند: «إنْ کان معه قوْمٌ یخْشى أنْ یحْبسهمْ عنْ عشائهمْ فلْیفْطرْ معهمْ و إنْ کان غیْر ذلک فلْیصلّ و لْیفْطرْ»؛ اگر عده‌ای همراهش بودند که نمازخواندن او مانع افطار کردن آنان میشود، با آنها افطار کند و در غیر این‌صورت نماز بخواند و (بعد) افطار کند.
گالری عکس
.jpg)
یادداشت 
