به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محسن رجبی قدسی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد، در جلسه واکاوی و بازخوانی کتاب علوم قرآنی علامه محمدهادی معرفت که به همت، دانشکده علوم قرآنی مشهد با همکاری مرکز فعالیت‌های قرآنی جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، در سالن جلسات این دانشکده برگزار شد، اظهار کرد: علوم قرآنی نقطه آغاز فهم صحیح قرآن است و لازم است برای این حوزه، تعاریف روشن، اصول محکم و مبانی قابل اتکا ارائه شود.

وی با اشاره به تلاش‌هایی که پیش از علامه معرفت توسط بزرگانی همچون جلال‌الدین سیوطی انجام شده است، افزود: با وجود این آثار ارزشمند، بسیاری از مباحث هنوز فرصت شرح، نقد و تکمیل نیافته‌اند و امروز وظیفه ما توسعه دیدگاه‌های عالمان پیشین و بازسازی مبانی علوم قرآن برای پژوهشگران معاصر است.

علوم قرآنی در حوزه‌های علمیه مهجور مانده است

وی ادامه داد: متأسفانه علوم قرآنی در حوزه‌های علمیه مهجور مانده و در دانشگاه‌ها نیز به بلوغ لازم نرسیده است. از آنجا که بخش مهمی از مباحث فکری ما بر اساس این دانش بنا می‌شود، کاستی‌های موجود در آثار قدیمی، در نظام آموزشی و پژوهشی امروز نیز تکرار می‌شود. از این رو بازخوانی انتقادی آثاری چون کتاب علوم قرآنی علامه معرفت ضرورت دارد؛ زیرا هم نقاط قوت را آشکار می‌سازد و هم زمینه اصلاح بخش‌های ناتمام را فراهم می‌کند.

رجبی با اشاره به اینکه علامه معرفت در جلد نخست مجموعه خود بخشی را به زندگی علمی و دوران تحصیل در نجف اختصاص داده است، بیان کرد: او از استادانی یاد می‌کند که هر یک به‌نحوی در شکل‌گیری شخصیت علمی‌اش نقش داشته‌اند؛ درباره آیت‌الله سید محسن حکیم از دقت کم‌نظیر در استدلال، درباره آیت‌الله خویی از قدرت بیان و استدلال و درباره امام خمینی (ره) از روحیه نقدپذیری، آزاداندیشی و دوری از تقدس‌گرایی در مواجهه با آرای بزرگان سخن می‌گوید. همین ویژگی‌ها، به گفته او، بستری برای پرورش شاگردانی فراهم کرد که قدرت نقد و اجتهاد واقعی داشتند.

وی افزود: علامه معرفت در ادامه فضای علوم قرآن در حوزه نجف را توصیف می‌کند و توضیح می‌دهد که در آن دوره محور اصلی تدریس، فقه و اصول بوده و مباحث تفسیر و علوم قرآن چندان جدی گرفته نمی‌شد. همین امر سبب شده بود برخی موضوعات بدون بررسی دقیق و صرفاً بر اساس سنت گذشته تکرار شود.

عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد، یکی از مباحث مهم مورد توجه علامه معرفت را موضوع نسخ دانست و تصریح کرد: قرآن کریم در آیه ۱۰۶ بقره از نسخ سخن گفته، اما فهم رایج فقهی آن را به رفع حکمی و جایگزینی حکم جدید محدود کرده است. در نگاه مرحوم معرفت، که با دیدگاه علامه طباطبایی نیز هماهنگ است، نسخ مفهومی سیال و وابسته به زمان و مکان است؛ ممکن است آیه‌ای در شرایطی ناسخ باشد و در شرایط دیگر منسوخ، نه اینکه دسته‌ای از آیات همواره ناسخ و گروهی دیگر دائماً منسوخ باشند.

رجبی با اشاره به تفاوت شرایط مکه و مدینه، بیان کرد: در مکه که مسلمانان اندک و ناتوان بودند، آیات دعوت به صبر و مدارا نازل شد؛ اما در مدینه، با شکل‌گیری جامعه اسلامی، آیات مقابله با تهاجم مشرکان مطرح گردید. بنابراین اگر امروز شرایط اجتماعی مشابه دوران مکه باشد، حکم آیات عفو و مدارا مطرح است و اگر شرایطی دیگر حاکم باشد، حکم متناسب با آن. حتی ممکن است یک آیه برای فردی ناسخ و برای فردی دیگر منسوخ باشد و این امر کاملاً به شرایط مخاطب بستگی دارد.

وی برای روشن‌تر شدن این دیدگاه به نمونه‌های تاریخی اشاره کرد و افزود: برخورد آیت‌الله سید شرف‌الدین با تازه‌مسلمان مسیحی یا سخنان امام خمینی (ره) درباره احکام اولیه و ثانویه در اوایل انقلاب نشان می‌دهد شرایط می‌تواند در تعیین موضوعیت آیات نقش‌آفرین باشد. این رویکرد جلوه‌ای از پویایی و کارآمدی قرآن در زندگی امروز است و اگر درست بیان شود، بسیاری از پرسش‌ها درباره احکام ۱۴۰۰ سال پیش را پاسخ می‌دهد.

عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد، در ادامه به بحث جمع و تدوین قرآن پرداخت و گفت: علامه معرفت همانند برخی منابع اهل سنت معتقد است جمع نهایی قرآن در زمان عثمان انجام شده و از همین منظر احتمال خطا در رسم‌الخط یا چینش سوره‌ها را مطرح می‌کند. اما این دیدگاه بر روایاتی استوار است که بخشی از آنها سندی ضعیف یا ساختگی دارند. در مقابل، گزارش‌های معتبر شیعه و سنی نشان می‌دهد قرآن در زمان پیامبر (ص) و تحت نظارت ایشان جمع، تنظیم و حتی حزب‌بندی شده است. اگر این گزارش‌ها مبنا قرار گیرد، بسیاری از ابهامات تفسیری امروز رفع می‌شود و ارتباط ساختاری و معنایی سوره‌ها معنا پیدا می‌کند.

وی با ذکر نمونه‌ای، اظهار کرد: سوره‌های مفصلات دارای نظم معنایی دقیقی‌اند و فهم برخی سوره‌ها مانند اخلاص به فهم سوره‌های پیش از آن وابسته است. این پیوستگی پیام‌های اعتقادی و تربیتی مهمی دارد که برای امروز ما نیز قابل بهره‌برداری است.

رجبی با اشاره به نقش سیره پیامبر (ص) به عنوان تفسیر زنده قرآن، افزود: بسیاری از رفتارهای پیامبر در جنگ‌ها، قضاوت‌ها و تعاملات اجتماعی، تفسیر عملی قرآن بوده و به همین دلیل در زمان ایشان، نیاز چندانی به تفسیر نوشتاری وجود نداشت. درباره ائمه نیز همین معنا برقرار است و آثاری چون نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه سرشار از تفسیرهای عمیق تربیتی قرآن است.

وی در جمع‌بندی بیان کرد: نگاه علامه معرفت به علوم قرآن ظرفیت‌های ارزشمندی دارد، اما برخی بخش‌ها به دلیل اتکا به گزارش‌های ضعیف یا پذیرش دیدگاه‌های مشهور بدون نقد کافی، نیازمند بازنگری است. اگر این مباحث با دقت بیشتری تکمیل شود، می‌تواند به احیای علوم قرآنی در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها کمک کند و فهمی پویا و کاربردی از قرآن ارائه دهد.

رجبی در پایان تأکید کرد: معنا و کاربرد آیات قرآن با شرایط زمان و مکان تغییر می‌کند؛ برخی آیات در زمانی منسوخ و در زمانی دیگر نافذ و جاری می‌شوند و این پویایی، محور اصلی نگاه علامه معرفت در علوم قرآنی است. فهم درست آیات تنها با شناخت شرایط اجتماعی، زمانی و مکانی مخاطبان میسر است و این همان نکته‌ای است که علامه معرفت در کتاب خود به‌خوبی تبیین کرده است.